A
xeito de brincadeira.
Contan que un día un grupo de
amigos, bos comellóns todos eles, estaban nunha taberna de Bouzas a organizar
unha paparota. A rentes deles, de cóbados no mostrador está o Manuel.
-
Manuel, ves o domingo a tomar un cocido coa
cuadrilla?
-
Non sei, teño que preguntar á muller.
-
E logo Manuel? É que non es o cabeza de familia?
-
Ser, son! Pero a miña muller éche o pescozo, e dálle
á cabeza para onde lle peta!
Sabedoría popular galega, reflexo
dunha realidade social, ou só un chiste que podería suceder en calquera outro
lugar do mundo? Sen ter que tomar necesariamente partido pensamos que este
tema, aínda para esta xeración con
tantas fontes de información ao alcance dun clic, pode ter interese abondo como
para debullar uns cantos datos.
Necesario ou aínda indispensable,
antes de comezar unha reflexión como a que intentamos facer, é poñerse de
acordo no significado dos termos que imos utilizar. Se queremos ter argumentos
para afirmar ou negar a existencia e/ou permanencia dunha sociedade matriarcal
en Galicia non teremos outra que aclarar que entendemos por matriarcado.
Segundo o dicionario da RAG, matriarcado
é un substantivo masculino que no eido da Socioloxía denomina a un: Réxime social, político e xurídico no que a nai, e en xeral a muller, exerce un papel
preponderante na familia e leva a xestión do poder na sociedade.
O certo é que a definición que
recolle a Real Academia Galega non é a mellor das posibles. Outros autores,
máis centrados na etnografía e a antropoloxía apuntan que é “un termo que se aplica a aquelas sociedades nas
que existe unha preponderancia da autoridade feminina en aspectos importantes
da vida pública ou privada”, definición esta que consideramos moito máis
axeitada.
O seguinte termo, complementario
do antes definido, é o concepto de matrilinealidade, que é un “sistema
de liñaxe no que a adscrición do individuo realízase por vía materna, polo que
os devanceiros familiares principais son parentes da nai”. Cada individuo
considérase principal (ou aínda unicamente) descendente da nai, formando parte
do seu grupo ou clan familiar, e compartindo as propiedades familiares ou
herdanzas cos demais familiares da nai.
Cómpre neste intre aclarar que,
para o quen isto escrebe, os termos patriarcado e matriarcado non son en
absoluto simétricos. Mentres o termo patriarcado designa unha
organización social na que a totalidade das relacións sociais estrutúrase polo dominio
do home sobre a muller, incluíndo nesta ideoloxía o establecemento da premisa de
que os homes son superiores e as mulleres inferiores en todos e canda un dos
aspectos físicos, intelectuais e do comportamento, o matriarcado designa una
organización social baseada na igualdade dos sexos en todos os aspecto citados,
destacando ademais a enorme importancia da muller para a sociedade como
xeradora de vida.
Permitídeme unha comparación que
pode ser aclaratoria: para quen isto escrebe a relación entre os conceptos de patriarcado
e matriarcado é semellante á existente entre os de machismo
e feminismo.
Os
primeiros estudosos do matriarcado en Galicia.
A tradición historiográfica
adxudica á muller galega unha situación social privilexiada en relación co
resto de sociedades da península. Moitos autores clásicos fan referencia nos
seus escritos ao noso país, entendido nas súas fronteiras administrativas da
época: Salustio, César, Marcial, Tolomeo, etc, pero soamente dous deles fan
referencia a este feito diferencial na situación da muller na sociedade da
época: Estrabón[1]
e, en moito menor medida, Plinio.
De todos os compoñentes da Xeración Nos foi Vicente Risco, (Ourense 1884/1963), o que máis se ocupou do tema da
presenza do matriarcado na sociedade galega do seu tempo. Risco publica en 1920
o seu libro Teoría do nacionalismo galego,
considerado o texto fundacional do nacionalismo galego, no que recolle e amplía
as ideas de Manuel Murguía, definindo unha nación como un feito natural baseado
“na terra, na raza, na lingua, na organización
social, na mentalidade e no sentimento”, afirmando ademais a pertenza de
Galicia á civilización atlántica e céltica.
En abril de 1930 Vicente Risco marcha
a Berlín para seguir un curso de etnografía na Universidade de Berlín e á súa
volta dirixe a sección de etnografía do Seminario de Estudos Galegos. Aínda que
hai referencias ao matriarcado en Galicia en varias das súas obras, Risco desenvolve
completamente á teoría de que Galiza é unha sociedade matriarcal no apartado de
ETNOGRAFÍA; Cultura espiritual da
monumental HISTORIA DE GALIZA[3]
dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Para Risco e os estudosos da Xeración Nós, uns
dos aspectos do “feito diferencial galego” é a importancia fundamental da
muller galega nesa organización social, importancia que consideran como unha
supervivencia das estruturas sociais da época castrexa.
Segundo Risco a cultura castrexa
era unha sociedade xentilicia, é dicir, carente de Estado.
Sen unha autoridade superior que coordine as accións dos distintos grupos
sociais coa finalidade de manter a unidade do grupo. A cohesión social lógrase
a través do funcionamento dunha serie de institucións, que nunhas ocasións
agrúpanse, e noutras confróntanse entre si. Existe nesta sociedade un certo
equilibrio entre os homes e as mulleres, pois estas posuían as terras, das que
se desinteresarían os homes, consagrados á actividade militar. Segundo esta
teoría a situación social en Galicia sería de orixe claramente céltica e nela a
autoridade política sería dunha aristocracia guerreira, con xefes pero sen
reis.
Pardo Bazán loitou decote pola
educación igualitaria da muller e publicou varios artigos denunciando o sexismo
predominante en España. Nun destes artigos faise eco das voces que sinalan o
feito diferencial da situación da muller na sociedade galega, como
supervivencia de formas de organización social ancestrais, sinalando a intelixencia,
independencia, fortaleza material e espiritual da muller galega.
O matriarcado
en Galicia en Lisón Tolosana.
Non deixa de ser curioso que o
principal estudoso da antropoloxía galega sexa un aragonés: Carmelo Lisón Tolosana, nado en
novembro de 1929 en La Puebla de Alfindén. Doutor en Filosofía e Letras pola
Universidade Complutense de Madrid e en Antropoloxía Social pola Universidade
de Oxford, ten escrito máis de vinte de libros, sobre temas antropolóxicos,
seis deles resultado dos seus traballos de campo en Galicia, que AKAL
recompilou no 2004 nunha coidada edición.
“Se na vida social e relacional domina a muller, nas decisións
económicas, agrícolas e familiares a submisión do varón á súa esposa e/ou nai
política é absoluta.” Escribía na súa “Antropología cultural de Galicia editada
por Siglo XXI en 1971. Referíase ás zonas de manda matrilineal, nas que a filla
é a mellorada na herdanza, e non o fillo. A súa obra é unha das achegas
fundamentais á etnografía galega, á que contribuíu a documentar cientificamente
cun intenso traballo de campo a idea do “matriarcado galego”.
Reflexión
final.
Neste sentido a antropóloga
canadense Sharon R. Roseman indica: “Non
hai evidencia da presenza dun matriarcado en Galicia, se entendemos por un
matriarcado a dominación das mulleres sobre os homes”, matizando esta
afirmación un pouco máis adiante: “mais
si puido haber unhas relacións de xénero menos desigualitarias en certas zonas
debido á presenza de factores como a manda matrilineal, o forte papel da muller
en moitas das casas que dependían dos sectores agrícolas e gandeiros,
pesqueiros, e marisqueiros. O feito de que as mulleres levasen a cabo numerosas
tarefas principais na economía produtiva doméstica, co gran coñecemento e
destreza que requiren, facía que o traballo feminino fose imprescindible”. “Porén a emigración tanto dos homes como das
mulleres, que en moitos casos ocorría ao mesmo tempo, era sinal da precariedade
económica en Galicia”, lembra.
Con todo hai moitas e moi
documentadas opinións en contra da teoría que defendemos nesta pequena achega.
Opinións científicas e outras máis peregrinas, entre as que queremos recoller
unha, que nos chamou especialmente a atención, sen citar o seu autor, historiador
ao que respectamos moitísimo, e que estamos seguros que fixo estas declaracións
influído por circunstancias externas ao normal funcionamento da seu equipamento
neuronal.
Tendo en conta que á miña muller
encántalle a cabeza do peixe e a come precisamente
por ese motivo, e que a miña filla devece polo socarrat, que en modo algún é un “arroz queimado e pegado”, me
permito dubidar do resto das súas afirmacións, porque a educación que aínda
algúns temos, é a do esforzo e non a do sacrificio, e a afirmación de que na
sociedade galega “se vía con normalidade o feito de que un home pegase á súa
muller” me parece de pouco rigor científico.
A
xeito de conclusións.
-
A autoridade da muller está baseada no consenso,
non na coerción: “Mellor un mal acordo que unha boa guerra”.
-
A igualdade da muller garante a continuidade da
casa, do gens e o clan como
institucións.
-
Cando as mulleres xestionan os bens inmobles,
casa terras, gando, e realizan os labores agrícolas o coñecemento do estado das
cousas dálles un papel dominante na xestión da economía.
- A diferenza da muller mediterránea a muller
atlántica non ten a honra encerrada no estreito marco da súa conduta sexual.
-
E para rematar un refrán galego:
Quen rico ser queira, estas cousas ha de
ter:
ovella e abella,
a pedra que trebella,
a egua parideira,
e muller goberneira.
Máis información en:
Nota [1]:
Estrabón naceu arredor
do ano 64 a.C. no seo dunha familia rica de Amaseia na actual Turquía, que
daquela facía parte do Imperio romano. Estudou na súa cidade natal e en Roma e
escribiu unha monumental Historia en 43 volumes, da que só se conserva un
fragmento dun papiro. Máis sorte tivo a súa Geographika, unha enciclopedia do coñecemento
xeográfico da súa época en 17 libros, que consérvase completa, agás algúns
fragmentos do Libro VII, e en cuxo capítulo III do Libro III podemos atopar
unha información esencial para coñecer a vida, o traballo e as costumes das
mulleres da Gallaecia. Estrabón é unha fonte esencial para coñecermos os
comezos da romanización da Galia e a Península Ibérica. Curiosamente endexamais
visitou Galicia, pero soubo utilizar as súas fontes, fundamentalmente a
Posidonio, pero tamén a Asclepíades, Artemidoro e Polibio, cun axeitado sentido
anecdótico, grazas ao que sabemos cousas moito máis interesantes para o noso
propósito que a simple relación de batallas e conquistas.
Nota [2]:
Por Xeración Nós ou
Grupo Nós se coñece a un conxunto de escritores e polígrafos galegos, coetáneos
das Irmandades da Fala, así chamado polo título da revista que publicaron.
Composto no seu inicio por Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo, Antón Losada
Diéguez, Florentino López Cuevillas e, dalgún xeito, Alfonso Daniel Rodríguez
Castelao, que colaborou con eles aínda que pero no estaba organicamente dentro
do grupo.
Nota [4]:
En 1904 Manuel Murguía
publicou un artigo na revista do Gran Hotel de Mondariz no que propugnaba a
creación dunha academia galega. Este artigo espertou interese e en 1905
constituíuse na Habana a Sociedade Protectora da Academia Gallega, grazas ao
impulso de Manuel Curros Enríquez e Xosé Fontenla Leal. En Galiza seguiron esta
iniciativa algúns persoeiros que se reunían no faladoiro da Libraría Rexional
de Uxío Carré Aldao da Coruña. A Real Academia Galega constituíuse o 30 de
setembro de 1906, presidida por Manuel Murguía e con corenta membros. O acto
celebrouse nos locais da Reunión Recreativa e Instructiva de Artesanos, case un
ano despois da presentación legal dos seus estatutos. Os obxectivos iniciais
eran fundamentalmente lingüísticos e incluían a elaboración dun dicionario e
unha gramática, proxectos que demoraron moitos anos. (da Galipedia).
